سردرود؛ قطب جهان نمای تابلو فرش دستباف

چکیده مصاحبه پژوهشی:

• ارز آوری صادرات تابلو فرش توسط سردرودی­­ ها به کشورهای اروپایی، آمریکا و شرق آسیا برابر با صادرات 1 میلیون بشکه نفت خام در سال برآورد می ­شود.
• تولید سالانه 70 هزار تابلو فرش در سردرود و صادرات بخش عمده آن به کشورهای چین، ژاپن، آلمان و آمریکا موجب اشتغال­زایی برای 350 هزار ایرانی در 18 استان کشور شده است.
• تابلو فرش سردرود سفیر فرهنگی کشور در جهان است که در گالری فروش تابلو فرش، در دنيا خودنمايي می ­کند.

پژوهش خبری صدا و سیما: تابلو فرش سردرود یکی از صنایع دستی است که از نظر اصالت و ارزش منحصر به‌ فرد از قدیم ‌الایام به عنوان نهاد قالی­بافی و تابلو فرش ایران معروف بوده و امروزه تابلوهای سردرود زینت بخش دیوارهای موزه‌ها و قصرهای سراسر جهان است. تابلو فرش‌های دستباف سردرود به دلیل وفور طیف رنگ و ظرافتی که به کار رفته، از ارزش و مقبولیت بسیاری در سطح جهان برخوردار است.

گفته می­شود که ارزآوری صادرات تابلو فرش توسط سردرودی­­ ها به کشورهای اروپایی، آمریکا و شرق آسیا برابر با صادرات 1 میلیون بشکه نفت خام در سال برآورد می­شود که به نوبه خود در سال حمایت از کالای ایرانی می­تواند مورد توجه و تامل قرار گیرد. به همین سبب، تلاش شد در ماموریت کاری سفر به تبریز، مصاحبه ­ای[1] با کاظم صحتی، رئیس اتحادیه تابلو فرش سردرود و مهدی ترابی، طراح و تولید کننده تابلو فرش سردرود انجام دادیم تا به بررسی مسایل و مشکلات تولیدی این صنعت بپردازیم تا بتوانیم به رونق بیشتر صنعت تابلوی فرش دستباف دست یابیم.

تاریخچه شهر سردرود

سَردْرود یکی از شهرهای استان آذربایجان شرقی است که در جنوب غربی شهر تبریز واقع شده و 8-7 کیلومتر با شهر تبریز فاصله دارد. این شهر دومین شهر پرجمعیت شهرستان تبریز و یازدهمین شهر پرجمعیت استان آذربایجان شرقی است.

طبق آخرین سرشماری مرکز آمار ایران که در سال 1390 صورت گرفته‌ است، این شهر با جمعیتی بالغ بر 35 هزار نفر قدمتی در حدود 3 هزار سال دارد. نام محلی این شهر، سَردَری و یا سردره بوده است. سردرود با سابقه طولانی و حجم عمده تولیدات تابلوفرش، سال‌هاست که در بسیاری از جوامع با عنوان پایتخت تابلو فرش ایران و جهان شناخته می‌شود. تابلو فرش‌های دستباف این شهر اغلب در قالب پرتره بافته می‌شوند؛ البته نقش‌های هنری، نقاشی، منظره و آیات قرآن دیگر طرح‌های مرسوم به کار رفته در این تابلو فرش‌ها هستند که در واقع با ابتکار و به روز شدن هنرمندان قالیباف، این صنایع بومی نیز با شرایط زندگی روز و سلایق خریداران انطباق پیدا کرده است. 

قدمت 100 ساله قالی ­های سردرود

قالی­‌های سردرود دارای تاریخچه صد ساله است، قالی‌بافی برای نخستین بار توسط «محمود آقاحکیم» وارد زندگی اهالی سردرود شده ‌است و بعد از آن، توسط افراد دیگری مانند «حاج سید حاج آقا اسحاقیان»، «اعلاباف»، «حاج ابوالقاسم شریف زاده» و… پیگیری و گسترش یافته ‌است.

سردوردی‌ها هنر و علم تابلوفرش را در کنار دار قالی از پدران خود به ارث برده و این هنر زیبا سینه به سینه و نسل به نسل از پدری به پسری انتقال یافته و تابلوفرش با گوشت و پوست این دیار عجین شده و امروزه تابلوفرش سردرود جزء لاینفک این دیار محسوب می­شود. چراکه کمتر یافت می‌شود در هر خانه‌ای از خانه‌های با صفای سردرود بویی از تابلوفرش نباشد، کمتر تحصیل کرده و مادربزرگ و پدربزرگی را می‌توان یافت که از تابلوفرش نداند، در سردرود هر خانه یک کارگاه هنري است.

تابلو فرش سردرود ثبت جهانی شد[2]   

فرآیند ثبت جهانی تابلوفرش دستبافت از طریق مرکز ملی فرش ایران، مرکز مالکیت معنوی سازمان ثبت اسناد و املاک کشور، سازمان صنعت، معدن و تجارت استان آذربایجان شرقی و تلاش و ممارست تنها اتحادیه تابلوفرش کشورـ سردرود ـ با اتکا به هنر هنرمندان این شهر بر اساس فرمت معاهده لیسبون در سازمان جهانی مالکیت فکری وایپو World Intellectual Property Organization ـ (WIPO) واقع در وین اتریش به ثبت رسید و رونمایی از آن در شهر سردرود در تاریخ 16 دی 1395 (5 jan 2017) صورت گرفت.

 تابلوفرش دستباف سردرود مطابق با معاهده بین ­المللی لیسبون به ثبت جهانی نشان جغرافیایی[3] به شماره و تاریخ ثبت ملی ۲۷-جی آی مورخ ۱۳۹۳/۰۷/۱۴رسید. فرآیند ثبت جهانی تابلوفرش سردرود از اوایل سال ۱۳۹۳ با مطالعه امکان سنجی و تحقیق کارشناسی پس از تنظیم اظهارنامه و تشکیل پرونده آغاز شده بود. در فرآیند ثبت محصولات در وایپو به طور معمول بین ۷ تا ۸ ماه از زمان دریافت درخواست، پرونده محصول مورد بررسی قرار می­گیرد و سپس به تمام کشورهای عضو ارسال ‌می­شود و در صورتی که تمام اعضا نسبت به محصول موردنظر اعتراضی نداشته باشند، سند ثبت جهانی محصول در وایپو صادر ‌می­شود.

نقش تابلو فرش سردرود در کاهش نرخ بیکاری در کشور

تابلو فرش­ های سردرود برای 18 استان کشور شغل ایجاد کرده است که به طور مستقیم و غیرمستقیم در بافت تابلو فرش­های سردرود فعال هستند. سهم تولید سردرود در اشتغال­زایی80% است که با دست­ های پرتوان و هنرمند سردرودی­ ها و با مدیریت کارگاه­های متمرکز و غیرمتمرکز تولید می ­شود و20% تولید از نظر طراحی و رنگرزی و از جهت فروش این شهر نقش مهمی ایفا می­کند.

با توجه به اینکه 85% تابلو فرش کشور در سردرود بافته می ­­شود، لذا برپائی بیش از 18 هزار دار بافت تابلو فرش در این شهر نشانگر عینیت بخشیدن به فرمایش مقام معظم رهبری در راستای اقتصاد مقاومتی؛ اقدام و عمل است.

از آنجایی که بافت تابلو فرش در سردرود به احیای شغل­ ها و حرفه ­های جانبی منجر گردیده، لذا باعث شده تا نرخ بیکاری در این منطقه به صفر برسد. این موضوع سبب ایجاد 260 هزار نفر شغل در 18 استان کشور شده است که روزانه حداقل350 قطعه تابلو فرش در طرح و سایزهای مختلف به مدیریت کارگاه­های متمرکز و غیرمتمرکز تولید می­کند. اما عجایب سردرود به همین مساله ختم نمی­شود. صنعت بافندگی تابلو فرش نیازمند همکاری و تلاش 23 صنف همجنس است. به همین دلیل تولید سالانه 70 هزار تابلو فرش در سردرود و صادرات بخش عمده آن به کشورهای چین، ژاپن، آلمان و آمریکا موجب اشتغال­زایی برای 350 هزار ایرانی در این 18 استان کشور شده است.

همچنین سالانه حداقل 350 قطعه تابلو فرش در 800 کارگاه تولید می­شود که این موید قطب بودن شهر سردرود در امر تولید تابلو فرش است. این صنعت در طول یک سال حدود 5 میلیون و 400 هزار دلار برای کشور ارزآوری دارد؛ هرچند که این رقم شاید ناچیز به نظر برسد، اما این رقم برای شهری که با 15 میلیارد بودجه سالیانه از طرف شهرداری بسته می­شود، رقم قابل توجه و شایسته ­ای است.     

فعاليت بیش از سه هزار گالری تابلو فرش در سراسر كشور

صنعت تابلو فرش سردرود از نظر کیفیت، کمیت، تنوع رنگ و طرح روزافزون در حال پیشرفت است و در سطح کشور بیش از 3 هزار گالری تابلو فرش از اين شهر تابلو دريافت مي كنند که البته با احداث شهرک مجزا و تمرکز تمام صنوف و هیات‌های مربوط در این مرکز تجاری می­توان گام بسیار اساسی و بلندی در توسعه این هنر اصیل و زیبای منطقه­‌مان در سطح ملی و جهانی برداشت.

در شهر سردرود علاوه بر بافت و تولید فرش‌های معمولی در ابعاد و اندازه‌های مختلف، قالی‌های حجمی، برجسته، دو رویه، دو فرش در یک فرش در شمار متفاوت که صرفاً جنبه هنری دارند، نیز بافته می‌شود.

صادرات تابلو فرش به اغلب کشورهای دنیا

محبوبیت تابلو فرش‌­ها از سوی هنر دوستان و علاقه‌ مندان به صنعت فرش سبب شده تابلو فرش‌های سردرود به اغلب کشورهای دنیا به ویژه کشورهای عربی‌‍ ‌زبان، چین و جنوب آسیای شرقی صادر شود.

همچنین ۲۰۶ میلیون ثروتمند در چین خواستار تابلو فرش سردرود هستند و در صورت بازاریابی صحیح براي بدست آوردن آن بازار، مي توان نقش زیادی در حضور تابلو فرش‌های نفیس سردرود در منازل و اماکن کشور چین داشته باشيم. بيشترين صادرات با کتیبه ­های قرآنی و مذهبی به كشور مالزی و کشورهای حوزه خلیج فارس است و همچنين با توجه به کثرت ایرانی ­ها در امریکا که طالب تابلو فرش در طرح ­های ایلات و عشایر هستند، این محصول به صورت غیرمستقیم به کانادا صادر می­شود و از آن جا به امریکا فرستاده می شود.

رونق تجارت تابلو فرش از سردرود از زمان­های گذشته در بافت قالی در رج شمارهای بالا و طرح‌های هنری و طیف وسیع رنگ، شهره عام و خاص بوده، اما در چند دهه اخیر شهر سردرود با جامعیت یافتن در تولید تابلو فرش به مرکز تولید این آثار در غرب کشور تبدیل شده است؛ به گونه­ای که ثبت جهانی این صنعت در 16 دی1395 صورت گرفته است.

 تلفيق تكنولوژي و هنر در تابلو فرش ايراني

۹۹ درصد تابلو فرش ها، طرح های کامپیوتری  است. طرح تابلو فرش ­ها در زمان ­های گذشته از روی پوستر و توسط استادان مجرب طراحی می‌شد، اما با ورود تکنولوژی این طرح‌ها در قالب فتوکپی رنگی و طرح‌های کامپیوتری جوانان توانمند انجام شده است.طراحی کامپیوتری تابلو فرش این هنر اصیل را كمي از حالت سنتی خارج كرده است.

در سردرود انواع تابلو فرش­ ها، با نقشه‌های متفاوت بافته می‌شود که بیشترین آن را نقشه‌های پرتره، اعم از مینیاتور، مناظر طبیعی، طرح های ایلاتی، برجسته، دو رویه، حجمی، اصیل ایرانی و پرتره‌های شخصی تشکیل می‌دهد.

 تابلو فرش ايراني؛ سفیر فرهنگی کشور در جهان

تابلو فرش سردرود سفیر فرهنگی کشور در جهان است که در گالری فروش تابلو فرش ها در دنيا، خودنمايي می­کند. در سال های گذشته به دلیل عدم داشتن ارتباطات با برخی کشورها، موانع بسیاری در راه توسعه این هنر وصنعت بود در پسابرجام و موفقیت دیپلماسی کشور کمک بزرگی بود که یکی از موانع عمده صادرات فرش و تابلو فرش را از میان برداشت و بازرگانان ما امروز از نزدیک می‌توانند بازارهای جهانی را ارزیابی کنند.

مشکلات و موانع تولیدی تابلوی فرش دستباف

در رویداد تبریز 2018 از کارگاه تابلو فرش سردرود نیز بازدیدی به عمل آمد که با تولیدکننده و طراح تابلو فرش دستباف؛ آقای ترابی، مهندس برق هم مصاحبه ­ای انجام شد و تلاش شد با بررسی مسایل و مشکلات این صنعت برای رفع موانع تولیدی آن گام ­هایی برداشته شود.

- در حالی که اشتغالزایی این شاخه شدید بافت فرش بسیار بالاست؛ ولی کمترین میزان حمایت و یا تسهیلات بانکی با سودهای پایین در این راستا وجود ندارد. بافندگان تابلوفرش نیازمند بیمه و دفترچه خدمات درمانی هستند و برپایی هرچه بیشتر نمایشگاه ­های اختصاصی تابلوفرش در داخل و خارج کشور، تجلیل از بافندگان و هنرمندان پیشکسوت این عرصه، ساخت فیلم مستند و تهیه گزارش در راستای حمایت از استعدادهای جوان و آمادگی برای زمینه های ابتکاری و تکمیلی این رشته می­تواند تابلوفرش را در ردیف یکی از سرآمدترین هنرهای دستی و بومی ایران در جهان بنشاند.

- نوسان قیمت دلار در سال­ها اخیر و به تبع آن افزایش قیمت مواد اولیه این صنعت موجب شده، این صنعت با مشکلات و چالش ­های زیادی دست و پنجه بزند.

- یکی از نکات مورد تاکید مرکز ملی فرش در حوزه فرش، شناسنامه­ دار کردن و تهیه بارکد برای فرش است. این رویه در حوزه تابلوفرش هم می­تواند به کنترل کیفیت کمک کند و از بازار روبه گسترش کپی­ برداری دیگر کشورها پیشگیری کند.

- حرکت به سمت برندسازی و تولید طرح ­ها و تابلو فرش ­های نفیس از عوامل مهم تقویت این صنعت به شمار می­ رود. تابلوفرش یکی از ایده ­های جدید بازار فرش ایران است که امکان توسعه و افزایش تولید زیادی دارد؛ چراکه تابلوفرش کم حجم است و اندازه کمتری دارد؛ اما ارزش بالایی دارد که می­تواند سریع­تر بافته شود و هنر و ظرافت بیشتری در آن به کار ­رود که با شکل جدید زندگی آپارتمان ­نشینی و سلایق هنری بسیاری از خریداران داخلی و خارجی هم انطباق دارد.

- مرکز ملی فرش قسمتي ندارد كه به طور اختصاصي بر تابلوفرش کار کند.

-  داستان قدیمی بازار غیرشفاف و وجود واسطه­ ها کمترین بازده را برای بافنده به جا می ­گذارد. بافنده ۴۰ درصد کل هزینه را از کارفرمای اولیه سهم می­ برد که همین قیمت اولیه در بازارهای پایتخت و دیگر مبادی فروش ۵ تا ۱۰ برابر به یک باره افزایش پیدا می­کند.

- صحتی، رئیس اتحادیه تولید کنندگان تابلوی فرش دستباف سردرود در این خصوص بیان کرد: انتظار می­رود تابلو فرش بیش از پیش به دنیا معرفی شود و اگر ترتیبی از طرف استان اتخاذ شود؛ می­­توان با اعزام هیت­ های تجاری تحقیقی به خارج از کشور بازارهاي هدف جدیدی را برای تابلو فرش سردرود تعریف کرد.

- با تمام ظرفیت اشتغالزایی، ظرفیت صادرات و شکل جدید ارزآوری این هنر بومی و ابتکاری، تابلوفرش هیچ متولی و یا تشکل خاص خود را در کشور ندارد و به همین دلیل درمیان فرش­ های صادراتی گم شده است. به همین دلیل کمترین نظارت و ساماندهی بر تولید تابلوفرش وجود دارد. و شناسایی آن و تهیه مستندی درباره تابلوی فرش سردرود در شبکه­ های مختلف بازاریابی و تبلیغات می­تواند مؤثر باشد .

- عدم ثبات بازار و تولید نقش­ های تکراری تابلو فرش از مهم­ترین مشکلات تولیدکنندگان به شمار می­رود. تابلو فرش سردرود که الان یک پتانسیل مهم برای استان و کشور است؛ دو تهدید مهم پيش رو دارد، یکی خلاء قانونی جلوگیری از سرقت طرح تابلو فرش ­ها و دیگری الحاق شهر سردرود، پایتخت تابلو فرش جهان به کلانشهر تبریز و ديده نشدن ظرفيت هاي اين شهر به صورت مستقل.

- پراکندگی فروشگاه‌های فرش در سردرود از یک سو و مناسب نبودن خدمات ارائه شده برای خریداران در مغازه‌های سنتی و قدیمی در این شهر از سوی دیگر در کنار فعالیت برخی‌سودجویان و فروش تابلو فرش‌های نامرغوب موجب شد تا ایده ایجاد ايجاد شهرك تجاری تابلو فرش برای خرید امن و راحت برای تمام خریداران از سراسر دنیا در پایتخت فرش دستباف جهان مطرح شود.

- 800 کارگاه تولید تابلو فرش در سردرود فعالیت می‌کنند، اما بیشتر این کارگاه‌ها در پارکینگ خانه‌ها و مکان‌های نامناسب قرار دارد، لذا برای رفع این مسئله باید احداث شهرک­ صنفی و برگزاری نمایشگاه­های دائم صورت بگیرد.

کلام آخر

تولید و صادرات تابلو فرش سردرود سالیانه ۶۰۰ میلیون تومان سود مالی برای هر کارگاه و ۸۰ میلیون تومان برای هر فرد ایجاد می‌کند[4]. به همین منظور به نظر می ­رسد مسئولان استانی و کشوری با حمایت از افزایش تولید و بهبود کیفیت تولیدات تابلو فرش می توانند بازارهاي منطقه اي و غير منطقي را در اختيار خود درآورده و با سرمايه گذاري نسبتا كم سودآوري بالايي را تجربه كنند. كه اين امر مصداق عيني بيانات رهبري در خصوص"برون نگري" است. بنابراین، کسب و کار کارگاه‌های این چنینی در شهرستان‌های کشور باید الگو قرار گرفته و هرجایی از کشور که دارای مزایای هنری و یا گردشگری است، باید با پرورش ویژگی‌ها و توان خود، باعث اشتغال و درآمدزایی آن منطقه شوند و هم با حمایت از این نوع فعالیت­ها به رونق هر چه بیشتر تولیدات کالاهای داخلی گام برداشت.

پژوهش خبری // زهره دانشمندی

--------------------------------