روز ادبیات کودک و نوجوان فرصت مناسبی جهت آشنا کردن کودکان و نوجوانان با کتاب و بهانه‌ای برای ورود کتاب و نشر به زندگانی کودکان و نوجوانان است. انس کودکان و نوجوانان با کتاب و ادبیات ، تضمینی بر استحکام تربیت و فرهیختگی نسل آینده یک جامعه می باشد. در این مسیر توجه به ماندگاری تربیت در کودکان و جاودانگی هر آنچه در کودکی در ذهن انسان نقش می بندد بسیار مهم است، زیرا همان گونه که فرموده‌اند: العلم فی الصغر کالنقش فی الحجر) آموختن در کودکی مانند نقش زدن بر سنگ است که ماندگار می‌ماند).

  منظوراز ادبیات کودک و نوجوان چیست؟

ادبیات کودک ‌و‌ نوجوان به نوشته‌ها و سروده‌های ادبی ویژه­ی کودکان و نوجوانان می ­گویند. این نوع ادبیات هم شامل بخشی از فرهنگ شفاهی عامه، مانند لالائی‌ها، مثل‌ها، قصه‌ها داستان‌ها و نمایشنامه‌ها؛ اشعار و نیز نوشته‌هایی در زمینه‌ی دین، دانش اجتماعی، علم و کاربردهای آن، هنر و سرگرمی را دربر می ­گیرد که نویسندگان و سرایندگان برای کودکان و نوجوانان پدید می­ آورند.

 فولکلور سرآغاز ادبیات کودکان و نوجوانان

فولکلور یا فرهنگ عامه همچنان که سرآغاز پیدایی همه­ی هنرهاست، سرآغاز ادبیات و به خصوص ادبیات کودکان نیز هست. لالایی‌ها، مثل ها، ترانه‌های کودکان، افسانه‌های خردسالان، داستان‌های ماجرایی و حماسی و عاشقانه و اسطوره‌ها که همه زائیده‌ی تخیل و تفکر مردم اعصار مختلف هستند؛ بنیاد و اساس ادبیات کودکان و نوجوانان را تشکیل می‌دهد. بنابراین ادبیات کودکان سرچشمه در فولکلور و فرهنگ عامه دارد و به کهنسالی زندگی بشر بر روی زمین است.

پیشینه و چگونگی شکل گیری ادبیات کودکان و نوجوانان

ادبیات کودکان و نوجوانان به معنی واقعی آن، یعنی نوشته‌هایی که در آن حس و حال کودکانه حاکم باشد، به زبان و نثری مناسب سطح سواد کودکان نوشته شده و معمولا همراه با تصاویر است؛ به­ عنوان یک شکل ادبی مستقل تقریبا از نیمه­ی دوم سده­ی هجدهم میلادی در جهان پدید آمده است. در ظهور دیر هنگام این نوع ادبیات، عوامل اقتصادی و اجتماعی مؤثر بودند. پیش از عصر جدید(رنسانس) به کودکان بیشتر همچون بزرگ­سالانی کوچک نگریسته می­ شد و ادبیاتی ویژه­ی نیاز‌های خاص و سطح درک و فهم آنان ضروری شمرده نمی ­شد. در کشورهای اروپایی، یکی از کتاب­ های چاپی ویژه ­ی کودکان "جهان مرئی در تصاویر" (1658م) از "کومنیوس" (1592-1670م) است. کتابی که آموزشی و درسی بود، ولی نخستین کتاب مصور کودکان به شمار می ­آید. بعدها «شارل پرو» در فرانسه و «برادران گریم» در آلمان، قصه‌های کهن و معروف سرزمین شان را گردآوری و بازنویسی کردند که کتاب‌های آنان بسیار مورد توجه قرار گرفت و در کشورهای مختلف از جمله ایران ترجمه شد. در سده­ی نوزدهم میلادی تصاویر نقش برجسته‌ای در کتاب­های کودکان یافتند و همچون امروز برای جلب توجه کودکان به داستان‌ها کمک به آنها برای تجسم شخصیت‌ها و کنش‌های داستانی به کار رفتند. این نوع ادبیات تا سده­ی بیستم به­ عنوان یک نوع ادبی عمده شکل گرفت و در این سده به اوج تکامل خود رسید. 

ویژگی­های مهم ادبیات کودک و نوجوان

1- با زبان و بیان، توانایی درک و زبان نوشتاری، تخیل و تجربه‌های کودکان و نوجوانان متناسب است.

2- به رشد و پرورش شخصیت خواننده کمک می­ کند.

3- اهمیت تصویر را برای کودک و نوجوان برابر با اهمیت نوشته می­داند و همواره بخشی از پیام را با تصویر بیان می­ کند.

 مهم‌ترین اهداف ادبیات کودک و نوجوان

الف) آماده کردن کودک برای شناختن، دوست داشتن و ساختن محیط.

ب)شناساندن کودک به خویشتن، ایجاد احترام به اصالت انسانی و میل به اعتلای مدام.

ج)سرگرم کردن و لذت­بخش بودن.

د) علاقه ­مند کردن کودک به مطالعه و ایجاد عادت به آن.

ه) ایجاد و تقویت صلح در جهان.

 تاریخ ادبیات کودک و نوجوان در همه کشورهای جهان چهار مرحله داشته است:

اول: آفرینش و انتقال آثار ادبی به صورت شفاهی.

دوم: گردآوردن و و نوشتن آثار ادبی شفاهی.

سوم: پدید آوردن آثار ادبی با الهام از آثار شفاهی.

چهارم: آفرینش آثار ادبی ویژه­ی کودک و نوجوان.

وضعیت ادبیات کودک و نوجوان در ایران

شاید اغراق نباشد اگر بگوئیم ایرانیان از قدیم به امر تربیت کودک توجه ویژه‌ای قایل بوده‌اند و آن­را یکی از وظایف مهم والدین می‌دانسته­ اند، به ­طوری که کمتر نوشته ادبی را می‌توان یافت که به تربیت کودک و ضرورت آن اشاره نکرده باشد. لکن نقطه ضعفی از دیدگاه روان­شناسی و آموزش و پرورش در آنها دیده می ­شود، این است که در تمام آنها کودک کوچک ­شده بزرگ­سالان پنداشته­ شده، و به آینده کودک بیش از حال او توجه شده است؛ به همین سبب ادبیات کودکان به معنا و مفهومی که ما امروز از آن داریم در ایران کاملا تازگی دارد و شاید تاریخ آن بیشتر از ربع قرن نشود.

 سخن آخر

آنچه مسلم است برای کودکانی که در عصر سلطه رسانه های صوتی، تصویری و الکترونیکی پا به عرصه وجود می گذارند دیگر کتاب تنها رسانه نخواهد بود و همپای خواندن، مشاهدات و شنیدارها نیز ارزش محسوب می شود. رسانه کتاب و سایر رسانه‌های خواندنی برای دوام خود باید یک بار دیگر در جایگاه و ساختار خود تجدید نظر کنند و بر ارزش هایی مثل اندیشه‌مداری تکیه کنند تا در کنار سایر رسانه ها به حیات خود ادامه دهند و رسالت خود را که ایجاد نوعی تفاهم در بین کودکان و نوجوانان است را انجام دهند.

در واقع ما نیستیم که کودک را می سازیم بلکه ما فقط سبب ساز هستیم و او را کمک می کنیم تا خود را بسازد. تنها کسانی می‌توانند بستر مساعد را برای این موجود انسانی فراهم آورند که بطور مداوم محدودیت های تحمیل شده، تعصبات، عادات و عقاید فرسوده و اشکال و وضعیت هایی که انسان را تبدیل به آدمک کوکی یا ماشینی می کند، می شکنند و افق های جدیدی را پیش روی او می گشایند. در جریان روبرو شدن با صنعت فرهنگ و درآستانه جهانی شدن متاسفانه هنر خلاق به هنر پول ساز اطلاق می گردد و تنها راه درمان این بیماری گسترش در دو جهت است: نخست نخبه گرایی را وارد پژوهش های ادبیات کودکان و نوجوانان کنیم تا راه را برای شناخت جایگاه ادبیات در سطح اجتماعی باز کنند و دوم اینکه به کمک مردم و نهادها، ادبیات کودک را در سطح جامعه از لحاظ محتوا و مطالب جا بیندازند تا آلت دست گروه و افراد سودجو نشود. ادامه حیات ادبیات کودک و نوجوان در گرو رفع موانع موجود درکار خلق، تولید، اشاعه کتاب و ممیزی پیش از انتشار است.