سفره سپید گسترده خدادادی اما نمکدان ها خالی

سرانه مصرف سالانه نمک در ایران ۶ کیلوگرم بوده در حالی‌که این رقم در دنیا سه کیلوگرم است.
به جز مصرف خوراکی نمک که از آن به‌عنوان طعم‌دهنده استفاده می‌شود، ۱۴ هزار مورد کاربرد دارد، مصارف صنعتی و پزشکی این ماده بسیار زیاد است. از نمک در تولید لوله‌های پی‌وی‌سی، مایع ظرفشویی، شامپو، سود سوزآور، رنگ پارچه، دباغی پوست، تولید شیشه و محصولات پزشکی استفاده می‌شود و در واقع یکی از چهار کانی اساسی مورد لزوم درصنایع شیمیایی است.

         نگین سفید در دل کویر
یکی از پرکاربردترین مواد معدنی بدست آمده از طبیعت که مصارف زیادی در زندگی دارد، نمک است.
نمک در طبیعت به دو صورت جامد (معادن سنگ نمک) و محلول در آب (نمک آبی) وجود دارد که استان اصفهان با استفاده از ظرفیت دریاچه نمک خارا و پتاس خورو بیابانک و داشتن دریاچه نمک مرنجاب یکی از قطب‌های تولید نمک آبی مرغوب کشور است.
هنگام گرمی هوا موعد برداشت نمک است چرا که در طول زمستان سطح آب بالاست و خورشید قادر به تبخیر کل سطح آب دریاچه نیست. بنابراین، از اواخر بهار با تبخیر آب، نمک‌های آن قابل برداشت است. نمک‌ها را ابتدا در گوشه‌ای دپو می‌کنند تا بعد‌ها سر فرصت و در طول سال، آن را از این محل به بیرون ببرند.
با توجه به نزدیکی دریاچه نمک خارا در ۱۰۰ کیلومتری اصفهان، رهسپار یکی از زیباترین نمکزار‌های کشور در ۵۰ کیلومتری تپه‌های ماسه ایی ورزنه در کویر خارا می‌شوم، هنگامى که از بخش جنوبى تالاب و از روستاى خارا به طرف تالاب بین المللی گاو خونی پیش مى‌روم، ابتدا یک پوشش گیاهى شامل گز و قیچ می‌بینم، که با گذر از آن به یک منطقه بیابانى با شن‌هاى روان مى‌رسم و پس از آن مى‌توان پهنه‌هاى وسیعى از نمک‌زار‌ها و بلورهاى نمک را مشاهده کرد. اگر چه این منطقه اقلیم کویری دارداما آب های زیاد اشباع شده از نمک ،چشم انداز کم نظیری به منطقه بخشیده است.

طبق تحقیقات اولیه، علت نامگذاری دریاچه خارا، قرارداشتن دریاچه در کنار روستایی با همین نام است. زمین این دریاچه پوشیده از رسوبات نمک است که بر اثر انباشته شدن سیلاب‌ها و آب‌های سطحی در طول قرن‌ها پدید آمده‌است، کمی جلوتر به حوضچه‌های نمکی رسیدم که حدود ۷ تا ۸ نفر در حال استحصال نمک بودند.
به گفته مشهدی احمد مسن‌ترین کارگر آنجا، آنهاکه همگی از اهالی آنجا هستند با بیل‌های مکانیکی و تراکتورهازمین‌های نمک زار که نسبت به دیگر مناطق پاک اند را شخم می‌زنند و این زمین‌ها را رها می‌کنند، روز‌ها می‌گذردواززیر زمین آب به سطح می‌آیدو با خود نمک و املاح می‌آورد، پس ازچند روز، آب هاتبخیرشده و چیزی که به جامی ماندنمک‌های سفیدفراوان است.
آن سوی دیگر کامیون‌هایی می‌بینم که مشغول بارگیری اند، کربلایی رضا از اهالی محل صاحب کامیون با رضایت از کارش می‌گوید:۳۵ سال است این نعمت خدادادی رزق خانواده ام است و الان برای جا‌های مختلف نمک می‌برم.
از جاذبه‌های نمکزار خارا چند ضلعی‌های گلی و نمکی آن است که دیدن مناظر آن برای طبیعت دوستان خالی از لطف نیست.

 

            نمک بر زخم تولید‌کننده
پس ازمشاهده از روش استحصال نمک از نزدیک و تکمیل تحقیقاتم، با یکی از صادرکنندگان نمک استان اصفهان که نیمی از نمک خامش را از خارا و بقیه را از مرنجاب تأمین می‌کند در محل کارخانه اش واقع در شهرک صنعتی سروش بادران اصفهان گفتگو می‌کنم.
اقبال نوری بزرگترین تولید کننده نمک تصفیه کنونی استان اصفهان از سال ۱۳۶۶ نمک گیر شد و الان با تولید ماهانه ۴۰۰ تن از این محصول، حرف‌هایی برای گفتن دارد.
وی روش تولید نمک را دو روش تبلور مجدد که بیشتر برای تولید نمک از معادن سنگی کاربرددارد و شست وشو (هیدرومیلینگ) معرفی و اضافه می‌کند:، چون درصد ناخالصی‌های نمک آبی از سنگی کمتر است از شست شو در این بخش استفاده می‌شود.
درروش هیدرومیلینگی که مااستفاده می‌کنیم، پس از شستشوی ظاهری و اولیه که موجب پاکیزگی سطحی نمک می‌شود، آن را در دستگاهی به نام هیدرومیل وارد می‌کنند که در این دستگاه، کریستال‌های نمک در معرض فشار آب قرار می‌گیرند و ناخالصی متراکم آزاد می‌شوند. در مرحله‌های بعدی، این ناخالصی‌ها جداسازی می‌شوند.
نوری، کیفیت و مرغوبیت نمک آبی را برای مصرف خوراکی از سنگی بیشتر می‌داند و می‌گوید:این درحالی است که روش تولید آن هم، با سرمایه گذاری، مصرف آب و انرژی کمتری هم همراه است.
این تولید کننده نمک از صادرات نمک تولیدی اش بدون اشاره به میزان آن، به عراق و کویت اشاره ایی دارد و اضافه می‌کند:به علت هزینه بالای حمل و نقل، صادرات و تولید نمک، زیاد مورد استقبال قرار نمی‌گیرد.
وی با اشاره به ظرفیت خوب استان اصفهان در بحث کمی و کیفی نمک‌های آبی می‌گوید: من در مدت ۳۰ سال فعالیت ام در تولید نمک از جا‌های مختلف نمک خام تهیه کرده ام، اما با کسب تجربه و با یقین می‌گویم:نمک موجود در ذخایرآبی استان اصفهان بویژه در دریاچه مرنجاب، با ۷/۹۷ درصد خلوص، خالص‌ترین نمک آبی کشوراست چراکه در دیگر منابع نمک کشور، درجه خلوص ۹۶ تا ۵/۹۷ درصد است.
نوری علت تأمین همه نمک خامش از مرنجاب را مسافت ۳۰۰ کیلومتری دریاچه ۲۰۰ هزار هکتاری در محدوده آران و بیدگل تا اصفهان می‌داند و اضافه می‌کند: از ورودی دریاچه در فاصله ۴۸ کیلومتری شمال شرقی شهر آران و بیدگل تا انبار حدود ۸۰ میلومتر فاصله است و با توجه به خاکی بودن مسیر، هر کامیون بار ۱۵ تا ۲۰ تنی را در این محور پنج ساعت جابجا می‌کند.
به گفته وی، چون کامیون داران به علت فعالیتشان نمی‌توانندبارنامه بگیرند از شارژ گازوئیلی پیمایشی حتی سهمیه لاستیک دولتی هم نمی‌توانند استفاده کند و سهمیه سوختشان پنج روزه تمام می‌شود همین علت باعث افزایش حدود سه برابری قیمت نمک استخراجی ۳۰ تومانی فقط از دریاچه تا انبار است و سودآوری را پایین می‌آورد.
این صادر کننده نمک اضافه می‌کند: همین گرانی حمل و نقل، ماشن آلات و مواد اولیه تجهیزات تصفیه نمک ازجمله ورق استیل همچنین تهیه قیمت ۴۰۰ تا ۴۵۰ هزار تومانی هر کیلو گرم ید باعث می‌شوند بیشتر نمک‌های استحصال شده به صورت خام صادر شود.

نعمت‌های خدادادی عظیم، اما ظرفیت‌های اقتصادی فراموش شده
یکی از مهمترین معادن نمک آبی کشور آن هم با درجه خلوص بالا،در استان اصفهان واقع است و مهمترین واحد‌های فرآوری این نوع نمک هم در اینجا ست.

برای کسب اطلاع از اوضاع ذخایر نمک استان و به دنبال کشف علت بی توجهی به فرآوری نمک، پس از یک هفته تماس تلفنی، موفق به هماهنگی ملاقات با سرپرست معاونت امور معادن و صنایع معدنی سازمان صنعت، معدن و تجارت استان اصفهان می‌شوم.
محمد سرجوقیان ذخیره نمک خام استان اصفهان که جزو ذخایرآبی است را حدود دو و نیم میلیون تن اعلام می‌کند و می‌گوید: از این میزان یک میلون تن ظرفیت نمک خارا در محدوده باتلاق بین المللی گاوخونی و بقیه متعلق به مجتمع پتاس خورو بیابانک است.
سرجوقیان، اما از استفاده سالانه ۸۰ تا ۱۰۰ هزارتنی از ظرفیت خارا و ۲۰ تا ۳۰ هزار تنی مجتمع پتاس (سرمایه گذاری برای تولید پتاس) و اینکه از این نعمت خدادادی وظرفیت آن استفاده نشده است با تأسف یاد و اضافه می‌کند:دریاچه طبیعی مرنجاب در آران و بیدگل، بزرگترین دریاچه نمک طبیعی کشور، که کمتر از یک ماه پیش ثبت ملی شده عمق نمکش بین ۵ تا ۵۴ متر متغیر است و بالایه‌های خاک رس از یکدیگر جدا شده‌اند.
مهم‌ترین ترکیبات این دریاچه کلرید سدیم، سولفات سدیم، کلرید منیزیم، سولفات منیزیم است و سالانه بیش از ۹۰ هزار تن نمک از این دریاچه استحصال می‌شود.
به گفته وی، ۴۱ درصد وسعت دو هزارو ۴۰۰ متر مربع دریاچه در استان اصفهان، ۳۰ درصد سمنان و ۲۸ درصد در قم قرار دارد، ولی بنابر مصوب هیئت وزیران کار مطالعاتی اکتشافی و فرآوری دریاچه نمک ازسال ۱۳۸۴ به قم وپروانه بهره برداری از این دریاچه هم به شرکت تهیه و تولید مواد معدنی ایران قم واگذار شد.
به گفته وی، در آن سال‌ها به علت فراهم شدن زمینه رشد اقتصادی قم، این واگذاری صورت گرفت، اما از این نعمت خدادادی تاکنون به درستی استفاده نشده، ولی اخیرا تأسیس کارخانه ایی برای فرآوری نمک این دریاچه در دستور کار قرار گرفته است.
سرپرست معاونت امور معادن و صنایع معدنی سازمان صنعت، معدن و تجارت استان اصفهان اضافه می‌کند: از سال ۱۳۹۲، طبق تبصره ماده ۵ ماده ۱۴ مصوب شد ۱۵ درصد حق بهره برداری این دریاچه برای زیر ساخت‌ها به استان اصفهان داده شود، اما تاکنون هیچ مبلغی پرداخت نشده و در حال پیگیری آن هستیم.
سرجوقیان در پایان گفتگو تصریح می‌کند: با وجود فعالیت ۱۰ واحد در تولید نمک خوراکی در استان اصفهان و مرغوبیت نمک‌های آبی اینجا، از ظرفیت ذخایر نمکی موجود به درستی استفاده نشده است.
به گفته نماینده مردم کاشان و آران و بیدگل در مجلس شورای اسلامی، بهره‌برداری از دریاچه نمک بعد از ثبت ملی به یک شرکت واگذار شده و مطالعات ۴۰ ساله در این حوزه را این شرکت تجمیع کرده است.
سیدجواد ساداتی‌نژاد افزود:مواد معدنی همچون لیتیوم، پتاسیم و منیزیم در این منطقه قابل بهره برداری و ارزش افزوده حاصل از استحصال منابع معدنی آن حدود ۲۰ میلیارد دلار برآورد شده است.

نمک این ماده گرانبها نقش مهمی در تأمین زنجیره تولید در دنیا دارد چراکه به عنوان یکی از قدیمی‌ترین ماده حیاتی در ایران و جهان، همچنان از موارد اصلی کاربردی در تولیدات غذایی و صنعتی به شمار می‌آید. کشور ایران و از جمله استان اصفهان نیز با ذخایر غنی و درجه خلوص و عیار بالا از جمله بزرگ‌ترین و مرغوب‌ترین منابع نمکی دنیا را در اختیار دارد و می‌تواند نقش راهبردی مهمی را ایفا کند، ولی از بازار‌های جهانی سهمی بسیار ناچیز در اختیار ایران است.
طبق هماهنگی قبلی درخصوص اوضاع وارداتی و صادراتی نمک با حضور در گمرک اصفهان به اطلاعاتم افزودم.
مدیرکل گمرکات استان اصفهان با ورود به سامانه الکترونیکی صادرات و واردات کشور و با توضیح روی جزئیات آن، میزان صادرات نمک از ۳۰ استان کشور در سال گذشته را افزون بر ۳۲۰ هزارتن به ارزش حدود ۱۲ میلیون دلار اعلام می‌کند و می‌گوید: این میزان نسبت به سال ۱۳۹۷ از نظر وزنی تغییر نداشته، اما از نظر ارزش به علت نوسانات نرخ ارز و به روز رسانی ارزش‌های صادراتی، ۴۹ درصد کاهش یافته والبته نمک‌های صادراتی بیشتر خام بوده است.
رسول کوهستانی پزوه ادامه می‌دهد: استان اصفهان با صادرات ۶ هزارو ۹۱۰ تن نمک به ارزش ۳۴۹ هزادلار، سهم سه درصدی صادرات این محصول در کشور را به خود اختصاص داده و در رتبه ۱۳ جای دارد.
وی اضافه می‌کند: میزان واردات نمک پارسال به کشور (عمدتا خوراکی) هم حدود ۲۲۳ تن به ارزش حدود ۳۳۸ هزار دلار از کشور‌های ترکیه، ایتالیا، اتریش، آلمان، چین، لوزامبرگ و فرانسه بوده است که نسبت به سال ۱۳۹۷، حدود نصف کاهش یافته است.

غفلت از گنجینه‌های کم نظیر خدادادی
بنابر اعلام سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدن، نمک رتبه هفتم در تولید جهانی مواد معدنی را دارد و در ۱۰۰ کشور تولید می‌شود.
درمجموع از ۴۵۰ میلیون تن نمک تولید شده درجهان در سال، ۶۰ درصد به مصارف شیمیایی، ۳۰ درصد صرف صنایع غذایی در کارخانه و منازل وبقیه در جاده‌ها، کشاورزی و دباغی‌ها استفاده می‌شود.
در ایران هم بیش از ۱۰۰ معدن نمکی شناسایی شده که به دو دسته ذخایر نمک آبی و سنگی تقسیم می‌شود.
درحال حاضر نمک استحصال شده از سه منبع آب دریا (۵/۱ میلیون تن)، سنگ نمک (۷۰۰ هزار تن) نمک دریاچه‌ها (حدود ۸۰۰ هزار تن در سال) است.ولی  ازآنجا که نمک آبی زایشی است، نمی‌توان میزان واقعی ذخایر آن را تخمین زد با توجه به اینکه در ایران دریاچه و چشمه های آب شورزیادی وجود دارد که نمک فراوان دارند و با نام ذخایر نمک آبی از آن‌ها یاد می‌شود
مطمئنا این ذخیره بیشتر است.
حدود ۱۰۰ واحد تولیدی نمک با ظرفیت بیش از یک میلیون و ۱۰۰ هزار تن در کشور فعالیت دارد، این در حالی است که مصرف نمک خوراکی خانوار‌ها ۶۰۰ هزار تن و سهم ایران از نمک صادراتی جهان کمتر از سه درصد (اکثر به صورت خام صادر می‌شود) است.
ذخایر معادن نمک کشور حدود ۲۷۰ میلیون تن برآورده شده در حالیکه پتانسیل ذخایر آن حدود ۱۰ میلیارد تن است.
سهم صادرات نمک به علت نبود زیرساخت‌های لازم چه در کشور و چه استان اصفهان به علت هزینه‌های زیاد حمل و نقل، صادرات نمک غیر تصفیه‌ای یا خام مقرون به صرفه نیست.
طبق آمار و ارقام موجود، ایران می‌تواند تا دوهزار سال نمک دنیا را تأمین کند و از طرفی ارزش افزوده نمک با فرآوری آن برای صادرات ده برابر بیشتر از خام فروشی است.
پس با توجه به قابلیت و منابع بسیار مناسب نمک در کشور، افزایش مصرف در صنایع غذایی و نیاز روزافزون صنایع شیمیایی همچنین چشم انداز مناسب صادرات و قیمت تمام شده انجام مطالعات دقیق و جامع برای ایجاد صنایع مصرفی نمک و بازاریابی برای صادرات این محصول از جمله افزایش واحد‌های تصفیه در کشور بویژه استان اصفهان بیش از پیش مشهود است و نباید از صادرات نمک به کشور‌های آفریقایی‌ها که دچار کمبود نمک هستندغافل شد.
از طرفی نزدیکی مراکز تولید نمک به اسکله‌های صادراتی هزینه‌های حمل و نقل و قیمت تمام شده را کاهش می‌دهد.
فقدان درک درست از نقاط ضعف موجود در صنعت نمک کشور، آثار نامطلوبی داشته و راه را برای ارتقا و جهانی شدن آن دشوار کرده است.
شناسایی این نقاط ضعف و ارائه راهکار‌هایی برای رفع یا بهبود آن مساوی با استفاده درست از این منابع خدادادی است و این یکی از پیش‌شرط‌های توسعه هر کشور است.

اصفهان، صنعتی‌ترین استان کشور، یکی از قطب‌های تولید نمک دریاچه و این نوع نمک طبق آخرین منابع اطلاعاتی، غیر از مصرف خوراکی، با داشتن مشتقاتش از جمله نمک (قابل استفاده در صنایع پتروشیمی)، هیدروکسید سدیم (در اکثر صنایع شیمیایی و تولید آلو مینیوم)، کربنات سدیم (صنایع ساخت شیشه)، سولفات سدیم (پودر‌های شوینده)، کلرید کلسیم (صنایع حفاری نفت و گاز و کنترل گرد و غبار)، کلرید پتاسیم (صنایع حفاری نفت و کشاورزی)، سولفات پتاسیم (بهترین کود شیمیایی) و هیدروکسید پتاسیم (قابل استفاده برای تولید صابون‌های مایع) فرصتی برای فعالیت‌های اقتصادی است.
هم‌اکنون بسیاری از شرکت‌های بزرگ جهان در این زمینه درآمدزایی داشته و بنابراین نباید اشخاص مختلف نمک دریاچه را به صورت خام برداشت کرده و به فروش برسانند.
تهیه اطلاعات پایه‌ای بنیادی زمین‌شناسی مبنای توسعه است، براساس مطالعات و اطلاعات سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور، اگر در این زمینه چند شرکت‌های هلدینگ وارد کار شوند و علاوه بر آن، محیط‌ زیست نیز در این زمینه همکاری کند به یقین سبب شکوفایی اقتصاد استان اصفهان در این زمینه می‌شود.