اعمال و فضیلت ماه شعبان در المراقبات

به گزارش خبرنگار حوزه معارف گروه علمی فرهنگی هنری خبرگزاری صدا و سیما، کتاب «المراقبات» یا «اعمال السنة» یکی از تألیفات گران‌سنگ مرحوم میرزا جواد آقا ملکی تبریزی است که آن را به راه و روش علمای صالح و امامیه تألیف کرده و احادیث صحیح و گهربار ائمه علیهم‌السلام، ادعیه و اوراد مخصوص به ایام و لیالی و ماه و سال را از منابع موثق در آن گردآوری کرده است.

مشهور است که امام خمینی (ره) نیز از شاگردان میرزا جواد ملکی تبریزی بوده است، اما رهبر معظم انقلاب از قول امام خمینی نقل می‌کند که تنها دو جلسه در درس میرزا جواد ملکی تبریزی شرکت کرده و از اینکه نتوانسته بیش از این در درس وی شرکت کند، افسوس خورده است. نوشتن کتاب «اعمال السنة» از سنت‌های علمای امامیه است و علمای شاخصی از جمله سید ابن طاووس، شیخ بهایی، شیخ اجل کلینی، محمد بن مسعود عیاشی و شیخ‌الطایفة شیخ طوسی کتاب‌های گرانقدری در این باب تألیف کرده‌اند.

این کتاب به زبان عربی تألیف شده است که ترجمه‌های متعددی از آن در دسترس مشتاقان و طالبین است. «المراقبات» با مقدمه مؤلف گرانقدر شروع شده و سپس بر اساس ماه‌های سال باب‌هایی به خود گرفته و مطالب به ترتیب ماه‌های سال آورده شده‌اند؛ به این ترتیب که فصل اول به مراقبات و دستورات ماه محرم اختصاص یافته و سپس مراقبات ماه صفر، ربیع الاول، ربیع الثانی و ... در پی آمده و کتاب به مراقبات ماه ذی‌الحجة و یک خاتمه از مؤلف ختم می‌شود.

میرزا جوادآقای ملکی تبریزی درباره مراقبات ماه شعبان ضمن اشاره به نکات معرفتی، به اعمال این ماه اشاره می‌کنند که در ادامه می‌خوانید.

شرافت این ماه

این ماه برای سالک الی‌الله بسیار با ارزش است. یکی از شب‌های قدر در این ماه قرار دارد و کسی در آن متولد شده که خداوند به واسطه او وعده پیروزی به تمامی دوستان، پیامبران و برگزیدگانش ــ از زمانی که پدر ما حضرت آدم (علی نبینا و آله و علیه السلام) در زمین ساکن شده ــ داده است؛ و وعده داده، بوسیله او، بعد از پر شدن زمین از ظلم و جور، آن را پر از قسط و عدل کند ـ‌ـ که در جای خود بطور مفصل به آن خواهیم پرداخت و از مقام آن همین بس که ماه رسول خدا صلی الله علیه و آله بوده و حضرتش فرمود «شعبان شهری؛ رَحِمَ اللَّهُ مَنْ‏ أَعَانَنِی‏ عَلَی شَهْرِی؛ شعبان ماه من است، خداوند کسی را که مرا در ماهم یاری کند، بیامرزد.» کسی که از این دعوت بزرگ آگاه شود، باید بکوشد که از دعوت شدگان این دعوت شود. این جانشین و برادر او امیرالمؤمنین است که می‌فرماید: مَا فَاتَنِی صَوْمُ شَعْبَانَ مُنْذُ سَمِعْتُ مُنَادِیَ رَسُولِ اللَّهِ (ص) یُنَادِی فِی شَعْبَانَ فَلَنْ یَفُوتَنِی أَیَّامَ حَیَاتِی صَوْمُ شَعْبَانَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی؛ از زمانی که ندای منادی رسول خدا صلی الله علیه و آله را که برای روزه این ماه ندا می‌کرد شنیدم، هیچ‌گاه روزه این ماه را از دست نداده و در تمام عمرم آن را از دست نخواهم داد؛ اگر خدا بخواهد. این درباره روزه این ماه بود و می‌توان کمک به آن حضرت را از جهات دیگر مانند نماز، صدقه، مناجات و تمام کار‌های خیر با روزه این ماه مقایسه کرد.

مناجات شعبانیه

این مناجات، مناجات معروفی است و اهلش به‌خاطر آن با ماه شعبان مأنوس شده و به همین جهت منتظر و مشتاق این ماه هستند. این مناجات شامل مطالب اساسی در مورد چگونگی معامله بندگان با خدای بزرگ بوده و آداب خواستن، دعا و طلب آمرزش از او را، آنگونه که شایسته است، بیان می‌کند و استدلال‌های جالب توجهی جهت امیدوار شدن به درگاه خدا که با مناجات با او مناسب است در بر دارد و بروشنی، ملاقات، نزدیکی و دیدن خدا را معنی می‌کند و به این ترتیب شبهه‌های سالک، شک‌های منکر و وحشت اهل شک را برطرف می‌کند و نیز اشاره‌ای به شناخت نفس و این که شناخت آن باعث شناخت پروردگار است دارد بنابر تفسیر بعضی از فراز‌های آن توسط یکی از بزرگان اهل معرفت.

تمام کلام این که این مناجات، از اعمال مهم این ماه است و نه تنها ماه، که سالک نباید بعضی از فراز‌های آن را در طول سال ترک کند و در قنوت‌ها و سایر حال‌های عالی خود، خیلی با آن مناجات کند و وقتی که می‌گوید: وَ أَنِرْ أَبْصَارَ قُلُوبِنَا بِضِیَاءِ نَظَرِهَا إِلَیْکَ حَتَّی تَخِرَقَ أَبْصَارُ الْقُلُوبِ حُجُبَ النُّورِ فَتَصِلَ إِلَی مَعْدِنِ الْعَظَمَةِ وَ تَصِیرَ أَرْوَاحُنَا مُعَلَّقَةً بِعِزِّ قُدْسِک‏؛ و دیدگان قلب‌های ما را با نور نگاه آن به حضرتت روشن بفرما تا آنگاه که چشم‌های دل پرده‌ها و مانع‌های نوری را پاره کرده و به معدن بزرگی برسد و روح‌های ما به عزت پاکی‌ات وصل شود. از گفته خود غافل نباشد؛ و تأمل کند، آیا قلب او چشم دیدن نور را دارد؟ پرده‌های نوری چیست؟ و معدن بزرگی که در پوشش پرده‌های نوری است، کدام است؟ ارزش نعمت مناجات بیشتر مردم قدر نعمت مناجات را نمی‌دانند. مناجات شامل معارف بالایی است که به جز اهلش که همان اولیای خدا هستند و از طریق کشف و شهود به آن رسیده‌اند، کسی از آن آگاهی ندارد و رسیدن به این معارف از راه مکاشفه از بهترین نعمت‌های آخرت است که قابل مقایسه با هیچ‌کدام از نعمت‌های دنیا نیست. امام صادق علیه‌السلام در این فرمایش، ارزش ‍ این نعمت را این گونه بیان می‌کنند «اگر مردم برتری شناخت خدا بر سایر نعمت‌ها را می‌دانستند، به زیبایی‌های زندگی دنیا که در اختیار دشمنان ما گذاشته شده، چشم نمی‌دوختند؛ در نعمت شناخت خدا قرار گرفته و مانند لذت کسی که همیشه در بهترین جا‌های بهشت با دوستان خدا بسر می‌برد، از آن لذت می‌بردند…».

سایر اعمال این ماه

۱- از اعمال مهم در این ماه روزه است؛ به اندازه‌ای که با حالش مناسب باشد و بهتر است اگر مانعی نبود ــ گر چه این مانع رجحان روزه نگرفتن باشد ــ تمام ماه را به جز یک یا دو روز آخر آن را روزه بگیرد و با این یک یا دو روز بین روزه این ماه و روزه رمضان فاصله بیندازد و اگر این مقدار را نمی‌تواند، به مقدار زیادی روزه بگیرد تا وارد دعوت مقدس رسول خدا صلی الله علیه و آله شده و از کسانی باشد که حضرتش را یاری می‌کنند و گمان نمی‌کنم با یک یا دو روز روزه گرفتن وارد این دعوت شود و از کسانی باشد که بتوان گفت: به رسول خدا صلی الله علیه و آله کمک کرده است. درباره روزه هر کدام از روز‌های این ماه اخبار مفصلی وارد شده است و من فقط روایتی را که در کتاب «من لا یحضره الفقیه» آمده است، نقل می‌کنم. امام صادق علیه‌السلام فرمود: کسی که روز اول ماه را روزه بگیرد، حتماً وارد بهشت می‌شود و کسی که دو روز را روزه بگیرد، خداوند در هر شب و روزی (به چشم رحمت) به او می‌نگرد و در بهشت هم به این نگاه ادامه می‌دهد و کسی که سه روز روزه بگیرد، با خداوند در عرش و بهشت او دیدار می‌کند.

۱- از اعمال مهم در این ماه صلواتی است که در نیمروز هر روز این ماه فرستاده می‌شود؛ و اول آن چنین است. اللَّهُمَ‏ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ شَجَرَةِ النُّبُوَّةِ ...

۲- یکی دیگر از اعمال این ماه، همان‌گونه‌ای که در کتاب اقبال است به‌جا آوردن نماز و خواندن دعا‌های این شب‌ها است. سالک باید در رابطه با این اعمال جدی بوده و به هر کدام از ذکر و فکر و این اعمال که نشاط دارد، با در نظر گرفتن اولویت‌ها اقدام کند و این مطلب را نیز در نظر داشته باشد که عمل به روایتی که متضمن این اعمال است، به خاطر تسامح در مدرک اعمال مستحبی است و معمولاً بهتر است هم به اعمال راحت و آسانی که می‌توان با نشاط آن را انجام داد و هم به عبادات روزمره، با در نظر گرفتن حال خود، بپردازد.

۳ ـ یکی دیگر از کار‌های مهم در این ماه عمل به این روایت است. امیرالمؤمنین علیه‌السلام فرمود: در هر پنجشنبه شعبان آسمان‌ها زینت شده و آنگاه فرشتگان عرض می‌کنند: خدای ما، روزه‌داران شعبان را ببخش و بیامرز و دعایشان را اجابت فرما؛ بنابراین کسی که دو رکعت نماز به‌جا آورد که در هر رکعت سوره فاتحه را یک بار و قُلْ‏ هُوَ اللَّهُ‏ أَحَدٌ را صد بار بخواند و بعد از سلام دادن صدبار بر پیامبر صلی الله علیه و آله درود فرستد، خداوند تمام خواسته‌های دینی و دنیایی او را برآورده می‌فرماید؛ و کسی که یک روز آن را روزه بگیرد، خداوند بدن او را بر آتش حرام می‌کند.